غدیر؛ عین وحدت ضد تفرقه

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی بلاغ؛  مرتضی بهرامی خشنودی/ با اطمینان می‌توان گفت که همبستگی میان مسلمانان، یک ضرورت است و مصلحت کلی جهان اسلام اقتضا می‌کند که اختلافات سیاسی و اعتقادی و فقهی میان فرقه‌های اسلامی، به نزاع و مخاصمه کشیده نشود. این مطلب مهم، هم در آیات قرآن کریم ریشه دارد و هم در روایات و سیره عملی اهل‌بیت‌(ع). برای نمونه، خداوند در قرآن کریم خطاب به مسلمانان می‌فرماید:   «همگى به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید و مانند کسانى مباشید که پس از آنکه دلایل آشکار برایشان آمد، پراکنده شدند و با هم اختلاف پیدا کردند، و براى آنان عذابى سهمگین است.»(1)

سکوت امیرالمؤمنین‌(ع) پس از ماجرای سقیفه نیز دقیقاً برای پرهیز از تفرقه و حفظ اسلام بود؛ زیرا پس از مدتی اعتراض و مخالفت، می‌دید که اگر بیشتر ادامه دهد، منافقان و دشمنان اسلام، از این اختلاف سوءاستفاده خواهند کرد. ارتداد برخی از تازه‌مسلمانان و سر برآوردن پیامبران دروغین، نشانه روشنی از جدّی بودن این خطر بود و همین شرایط و اوضاع، باعث شد که سرانجام امام دست از مخالفت با دستگاه خلافت بردارد و سکوت اختیار کند.(2)

 اما از سوی دیگر، حفظ وحدت و همبستگی مسلمانان، هیچ منافاتی با بیان حقایق تاریخی و تبیین عقاید ندارد؛ منتها به این شرط که حساسیت‌‏ها و ظرایف کار رعایت شود.

اگر عقلانیت بر روابط اجتماعی حکم نراند، مسئله کوچکی مانند بردن یک تیم ورزشی و باخت تیم مقابل نیز می‌تواند به درگیری خونین هواداران بینجامد و در مقابل، اگر فرهنگ گفت‌وگو و احترام متقابل وجود داشته باشد و روابط اجتماعی بر محور عقلانیت شکل بگیرد، پیروان دو دین و آیین مختلف نیز می‌توانند به صلح و صفا در کنار یکدیگر زندگی کنند.

پس نفس پرداختن به غدیر، مایه اختلاف و تفرقه نیست؛ بلکه روش دفاع از آن و چگونگی تبیین آن است که می‌تواند چنین اثری داشته باشد. برای پرهیز از چنین تبعاتی، توجه به چند نکته ضروری است:

 نکات بایسته برای حفظ وحدت

1 ـ اساساً یکی از روش‌های درست و مؤثر رسیدن به وحدت و همبستگی، آشنایی فرقه‌‏ها با مبانی و استدلالات یکدیگر است. هدف ما از تبیین غدیر، تبیین یک واقعه تاریخی از یک‌سو و تبیین مبانی اعتقادی شیعه از سوی دیگر است. به تعبیر دیگر، ما با پرداختن به غدیر و طرح مباحث علمی (تاریخی، حدیثی، کلامی) مرتبط با آن، می‌خواهیم بگوییم: چرا شیعه هستیم و چرا مذهب ما، پیروی از امیرالمؤمنین و دیگر اهل‌بیت است. اگر در این مسیر موفق باشیم، اتهام انحراف و غلوّ و خروج از جماعت و دیگر اتهامات مشابه، از ما دفع خواهد شد. ما با تبیین عالمانه غدیر، درصدد هستیم که بگوییم به سنت رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) پایبندیم و برای تبعیت از سنت رسول خدا است که ولایت و امامت علی‌بن‌ابی‌طالب را بر خود لازم می‌دانیم. پیروان دیگر فرق، اختیار دارند که در این رأی، با ما همراه نباشند؛ ولی با توجه به حدیث غدیر، نمی‌توانند بگویند که این رأی، پیروی از هوا و هوس است یا باعث انحراف از سنت پیامبر می‌شود.

 2 ـ آنچه باعث تشدید تفرقه و خصومت است، توهین و تکفیر و ناسزا است. ما در تبیین غدیر، از این‌گونه امور پرهیز داریم و به هم‌کیشانی که این‌گونه اصول اخلاقی و اعتقادی را رعایت نمی‌کنند، توصیه می‌کنیم به پیامدهای رفتار خود بیندیشند. وقتی در برخورد با دیگران، به‌جای بیان مؤدّبانه و عالمانه دیدگاه خود، به توهین و ناسزاگویی بپردازیم، ممکن است مخاطب، مقابله‌به‌مثل کند و یا کار را به نزاع و درگیری بکشاند؛ ولی کمترین واکنش او این است که گوش خود را می‌بندد تا کلام تند وتیز و ناسزای ما را نشنود و وقتی گوش خود را بست، سخن حقّ ما را نیز نخواهد شنید! در این صورت، رسالت ما در دفاع از حق و تبیین حقایق تاریخی، به سرانجام نخواهد رسید.

 3 ـ یکی از نکات اساسی در مسیر ایجاد وحدت و همبستگی میان مسلمانان، پرداختن به مشترکات است. حدیث غدیر به تواتر نقل‌ شده و قطعاً یکی از احادیث مشترک میان فرقه‌های اسلامی است. پس تلاش برای فهم معنای آن و بررسی دیدگاه دیگران دراین‌باره، نه‌تنها باعث تفرقه نیست؛ بلکه می‌تواند به تعاملات سازنده میان فرقه‌های اسلامی بینجامد.

 4 ـ کسانی که با مباحث کلامی و اعتقادی آشنایی دارند، می‌دانند که اختلاف مسلمانان در حدیث غدیر، در اصل آن نیست؛ بلکه در معنا و مفاد آن است. عموم مسلمانان (برادران اهل سنت) دلالت این حدیث بر خلافت و امامت امیرالمؤمنین علی‌(ع) را نمی‌پذیرند، ولی به‌هرحال قبول دارند که این حدیث، بیانگر یک فضیلت اختصاصی برای آن حضرت است؛ زیرا لفظ «مولی» ـ هر معنایی داشته باشد ـ از طرف رسول خدا برای کسی جز علی‌بن‌ابی‌طالب به کار نرفته است. پس با تأکید بر همان معنای حداقلی که در لفظ مولی وجود دارد نیز می‌توان به تعامل با پیروان دیگر فرقه‌‏ها پرداخت. به دیگر سخن، یکی از مشترکات همه مسلمانان، حدیث غدیر است و بر اساس این غدیر، همه مسلمانان موظفند امیرالمؤمنین علی‌(ع) را مولای خود بدانند. توجه به همین مقدار، یک محور بزرگ برای وحدت است و اختلاف مسلمانان در معنا و دلالت لفظ «مولی» نباید اصل این مسئله را از میان ببرد یا به حاشیه براند.

 5 ـ فرقه‌های اسلامی در بسیاری از احکام شرعی (مانند وضو گرفتن و نمازخواندن) با یکدیگر اختلاف دارند؛ ولی چون هرکسی می‌داند که طرف مقابل بر اساس مبانی خود عمل می‌کند، معمولاً این اختلافات به درگیری و تخاصم و تفرقه نمی‌انجامد. تبیین واقعه غدیر و رساندن پیام رسول خدا به دیگران نیز یک وظیفه شرعی است. ما با تبیین این واقعه تاریخی و بیان ابعاد آن، به تکلیف شرعی خود عمل می‌کنیم و به دیگر برادران مسلمان خود نیز اعلام می‌کنیم که این کار بر اساس روایاتی که به دست ما رسیده، یک وظیفه شرعی است و همان‌طور که ما آنان را در عمل به مبانی خودشان معذور می‌داریم، آنان نیز نباید پرداختن ما به غدیر را حمل بر تفرقه کنند. بر اساس روایاتی که به دست ما رسیده، رسول خدا همه مسلمانان حاضر در غدیر خم را موظف کردند که خبر این واقعه و سخنان آن حضرت در این روز را به گوش غایبان برسانند و تا روز قیامت، هر پدری موظّف است این پیام را به فرزندش برساند.(3)

در پایان، ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که برگزاری جشن در عید غدیر، سابقه بسیاری دارد و حتی بر اساس برخی روایات، امیرالمؤمنین‌(ع) نیز این روز را عید دانسته و توصیه‌هایی دراین‌باره فرموده و امام رضا‌(ع)نیز به عید گرفتن در این روز، مقیّد بوده است. (4) بعدها نیز شیعیان به برگزاری جشن در این روز، پایبند بوده‌اند.(5) در بسیاری از موارد، گزارشی از ایجاد اختلاف به سبب جشن غدیر، گزارش نشده؛ ولی گاهی چنین بوده و ازجمله، این مراسم که در میان شیعیان بغداد در قرن چهارم هجری رواج داشته، متأسفانه گاهی به درگیری‌هایی میان شیعیان و حنبلیان می‌انجامیده است.(6)

بر اساس آنچه گذشت، می‌توان دریافت که در طول تاریخ، صرف پرداختن به غدیر موجب تفرقه و تضعیف وحدت اسلامی نشده؛ زیرا اگر چنین بود، دست‌کم دانشمندان اهل سنت از نقل آن پرهیز می‌کردند؛ پس تفرقه و درگیری، نه به سبب اصل مسئله، بلکه به سبب روش نادرست در پرداختن به آن و یا شاید به سبب همراه کردن بحث غدیر با توهین و ناسزا و رفتارهای تحریک‌کننده بوده است. پس باید از این گذشته عبرت گرفت و در ضمن پایبندی به پیام غدیر و تلاش برای فهم و تبیین آن، از هر آنچه باعث تفرقه می‌شود و پیام غدیر را در پرده‌ای از درگیری و نزاع می‌پوشاند، پرهیز شود.

حدیث غدیر به‌عنوان حدیثی متواتر در میان مسلمانان، از مشترکات مسلمانان شمرده می‌شود و اگر پرداختن به آن با رویکرد تبیینی و با پرهیز از توهین و تندروی باشد، یک وظیفه دینی است که عمل به آن، نه‌تنها منافاتی با همبستگی و وحدت مسلمانان ندارد، بلکه می‌تواند به تحکیم روابط شیعیان با پیروان دیگر فرقه‌‏ها نیز بینجامد.

________________________

1.آل عمران‌، آیات 103 و 105.    2. ر.ک: مهدی پیشوایی، تاریخ اسلام، ج 2: از سقیفه تا کربلا، نشر معارف، چاپ اوّل، 1393 ش، صص 59 ـ 61.     3. طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد، نشر مرتضی، 1403 ه.ق، ج 1، ص 62.    4. حرّ عاملی، وسائل ‏الشیعه، قم، آل البیت، 1409 ق، ج 10، ص 444، ح 13804.   5. ر.ک: حیدری، سلیمان، «بررسی پیشینه تاریخی و ادبی جشن غدیرخم و غدیریه‌ها از آغاز تا سقوط آل‌بویه»، مقاله ارائه شده به هفتمین اجلاس بین‌المللی دکترین جهانی دهه غدیر، منتشر شده در پایگاه اینرتنتی سیویلیکا (civilica.com).   6. آنان نیز در مقابل «عید غدیر»، «یوم الغار» را درست کردند؛ یعنی روزی که رسول خدا (ص) در این روز، با ابوبکر در غار مخفی شد. البته آنان روز 28 ذی الحجه را یوم الغار قرار دادند، ولی قطعاً غلط است، زیرا با توجه به اینکه خروج پیامبر از مکه در هنگام هجرت، اول ربیع الاول بوده، پس ماجرای حضور ایشان در غار می‌بایست همان اوایل ربیع الاول باشد و نه در ماه ذی الحجه. ر.ک: جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم، چاپ دوم، 1387 ه.ش، ص 826.