امام رضا علیه السلام؛الگوی مهربانی و عزت

ویژگی‌های اخلاقی امام رضا علیه‌السلام؛ الگویی کامل برای رهروان مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام

تمامی پیامبران الهی، به‌ویژه حضرت ختمی‌مرتبت محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌وآله، در دوران زندگی خویش در اوج قله‌های اخلاق نیکو قرار داشتند؛ چنان‌که خداوند متعال در میان تمام صفات برجسته و فضایل پیامبر اکرم، اخلاق عظیم ایشان را مورد ستایش قرار داده و همین ویژگی را راز اصلی موفقیت آن حضرت در هدایت بشر معرفی فرموده است.

در همین راستا، امام رضا علیه‌السلام نیز در شمار برترین الگوهای اخلاق اسلامی قرار دارد. سیره اخلاقی آن حضرت، سرشار از صفات نیکو و رفتارهایی است که همگی در راستای بندگی خدا و تحقق ارزش‌های الهی شکل گرفته‌اند. در ادامه، به‌صورت مختصر به برخی از برجسته‌ترین ویژگی‌های اخلاقی امام رضا علیه‌السلام اشاره می‌شود:

– جامعیت شخصیت اخلاقی بر محور خدا‌محوری

یکی از ویژگی‌های مهم اخلاقی امام رضا علیه‌السلام، جامعیت شخصیت آن حضرت بر اساس اخلاص و نیت الهی است. تمام صفات نیک و رفتارهای اجتماعی ایشان، حول محور خدامحوری شکل می‌گرفت. در روایات آمده است که آن حضرت کثیرالمعروف (بسیار نیکوکار) و کثیرالصدقه (بسیار اهل صدقه دادن) بودند؛ به‌ویژه در شب‌های تاریک (لیالی مظلمه) کارهای خیر خود را پنهانی انجام می‌دادند. این امر نشانگر نهایت اخلاص ایشان در خدمت به مردم و دوری از ریاکاری است.

– پافشاری بر اصل امامت و ولایت اهل‌بیت علیهم‌السلام

امام رضا علیه‌السلام در تمامی گفت‌وگوها، مناظرات و تعاملات اجتماعی، همواره از اصل امامت و ولایت اهل‌بیت دفاع می‌کردند. چه در مناظره با یحیی سمرقندی و چه در گفت‌وگو با علمای عراق و خراسان، آن حضرت با منطق قوی و استدلال‌های متقن، حقانیت اهل‌بیت علیهم‌السلام را اثبات می‌نمود و مخاطبان را مجاب می‌کرد.

– آراستگی به اخلاق نیکو

اخلاق نیک و رفتار پسندیده از ویژگی‌های برجسته امام رضا علیه‌السلام بود. ابراهیم بن عباس نقل می‌کند که هرگز امام رضا را ندیدم که در سخن گفتن با کسی تندی یا درشتی کند، پاهای خود را پیش کسی دراز کند، کسی را تمسخر نماید، دشنام دهد، آب دهان بیندازد یا قهقهه بزند. این رفتارها نشان از تسلط کامل امام بر نفس و ادب بالای ایشان داشت.

– تقوا و پرهیزگاری

تقوا و پرهیزگاری، یکی از شاخص‌ترین صفات امام رضا علیه‌السلام بود. حتی دشمنان ایشان نیز بر پرهیزکاری حضرت اذعان داشتند. تمام فکر و اندیشه امام، حفظ دین خدا و انجام وظایف الهی بود. ایشان هم خود را به پرهیزکاری آراسته بود و هم دیگران را به آن دعوت می‌کرد.

– سخاوت و کرم

سخاوت یکی از صفات برجسته امام رضا علیه‌السلام بود. ایشان هیچ‌گاه نیازمندی را رد نمی‌کرد و تلاش می‌کرد تا در حد توان، حاجت نیازمندان را برآورده سازد. نقل شده است که در روز عرفه، تمام دارایی خود را در راه خدا انفاق کرد. وقتی فضل‌بن‌سهل این کار را خسارت دانست، حضرت فرمود: بل هو غنم، لا تعدنّ مَغرماً؛ بلکه این کار سود است، نه خسارت.

همچنین نقل است که وقتی غذا به محضر آن حضرت آورده می‌شد، بهترین قسمت‌های غذا را جدا می‌کرد و برای فقرا می‌فرستاد؛ سپس باقی‌مانده را خود میل می‌فرمود.

– صبر و بردباری

صبر و استقامت از ویژگی‌های بارز امام رضا علیه‌السلام بود. ایشان در برابر بی‌احترامی دیگران، سکوت، بردباری و بخشش را برمی‌گزید. در حدیثی از امام رضا آمده است: لا یستکمل عبدٌ حقیقةَ الإیمان حتّى تکون فیه ثلاثُ خصالٍ: تفقّهٌ فی الدین، و حسنُ التدبیر فی المعیشة، و الصبرُ على النائبة؛ هیچ بنده‌ای به حقیقت ایمان نمی‌رسد، مگر آن‌که سه ویژگی در او باشد: فهم عمیق دینی، تدبیر نیکو در زندگی و صبر بر مصیبت‌ها.

– عزت نفس و مناعت طبع

پس از پیشنهاد ولایت‌عهدی توسط مأمون عباسی، هدف او این بود که امام را وارد دستگاه حکومت کند و از عزت معنوی ایشان بکاهد. اما امام رضا علیه‌السلام با حفظ عزت نفس و بی‌اعتنایی کامل به تشریفات حکومتی، تمامی نقشه‌های مأمون را خنثی کرد. سبک زندگی ایشان پس از ولایت‌عهدی، همانند گذشته ساده و بی‌آلایش بود.

– اخلاق نیکو با خانواده و زیردستان

یکی دیگر از ویژگی‌های مهم امام رضا علیه‌السلام، رفتار بسیار نیکو با خانواده و زیردستان بود. از آن‌جا که امام کاظم علیه‌السلام بیشتر عمر خود را در زندان‌های عباسیان گذراند، اداره امور خانواده بر عهده امام رضا علیه‌السلام بود. ایشان با کمال احترام و محبت با اعضای خانواده رفتار می‌کرد و حتی با کنیزان و غلامان نیز با ادب و مهربانی برخورد داشت. هیچ‌گاه آنان را با نام صدا نمی‌زد، بلکه با کنیه یا لقب‌های نیکو آنان را خطاب می‌کرد.

امید آن‌که خداوند متعال به برکت شخصیت نورانی امام رضا علیه‌السلام، ما را نیز به صفات نیکو و فضایل اخلاقی آراسته فرماید و توفیق پیروی از راه آن حضرت را به همگان عنایت کند.

یادداشت حجت‌الاسلام هادی قنبری (کارشناس مذهبی)